Ajo që e bënë të famshëm Ataturkun në mesin e popullit të vet, por dhe në gjithë botën, veç tjerash, është edhe reforma radikale në ndryshimin e alfabetit zyrtar.
I lindur dhe rritur si Mustafa Kemali, ai u edukua ne frymën otomane, duke mos mbetur gjë mbrapa në arritjet e tij kulturore, profesionale, politike dhe patriotike.
Gjenerali Mustafa u dëshmua si njëri prej strategëve më të mëdhenj të periudhës së Luftës së Parë Botërore, dhe pas saj, duke e shpëtuar nga shembja e sigurt pjesën e mbetur të atdheut të tij, edhe përkundër faktit se Shteti osman ishte në krahun e humbësve të Luftës së Madhe.
Si shpëtues i asaj që sulltanët e fundit nuk ditën ta mbronin, Mustafa Qemali, tashmë i mbiquajtur “Ati i Turqisë” (Ataturk), do të merrte një iniciativë për të stopuar rënien, rehabilituar e stabilizuar gjendjen dhe për të zënë hapin e humbur prej shumë kohësh. Pa diskutim njëri ndër ata hapa që iu imponua ta bënte me të patjetër ishte edhe reformimi i alfabetit. Pra, zëvendësimi i alfabetit osman (arab) me atë latin…
Pa dashur të ndalemi në këtë pikë, dobie apo mos dobie, mund t’i themi dy fjalë në mënyrë që të jenë të kuptueshme dhe të pranueshme për secilin që ka një bazë solide të njohjes së ngjarjeve dhe proceseve historike:
E para – Në kohën kur Ataturku e ktheu alfabetin turk nga arabo-osman në atë latin, shumica e të arriturave shkencore, të domosdoshme për të domosdoshme për të qenë pjesë e plan-programeve shkollor dhe universitare, ishin të botuara në gjuhët e shkruara me alfabet latin;
E dyta – Në kohën kur Ataturku bëri zëvendësimin e alfabetit arab me atë latin, në shtetin e ri turk gjithandej kishte shkolla, ndërkaq popullata ishte e arsimuar dhe e vetëdijshme kombëtarisht; ajo që duhej bërë në vazhdim ishte vetëm vazhdimi i mësimeve për nxënësit, dhe avancimi kulturor për masat e gjera, me një alfabet të ri që mund të adoptohej brenda ditësh. Kjo nuk paraqiti asnjëfarë problemi sepse shkollat ishin gjithandej të gatshme dhe funksionale, ndërkaq personeli arsimor ishte po i njëjti, e që zakonisht njihte dhe alfabetin latin; tutje nevojitej botimi fillimisht paralel i teksteve me të dyja alfabetet dhe pastaj kalimi tërësor në alfabetin zyrtar;
Reforma mori masa radikale të zbatueshmërisë së saj, shpeshherë duke i kaluar limitet e saja.
…
Dhe sa herë që i kujtojmë hapat gjigantë të këtij burrështetasi të mençur, për ta zhvendosur vatanin e tij nga rruga me kalldrëm në atë me binarë, na shkon ndër mend refuzimi refuzimi fatal i rilindësve tanë përballë ofertës otomane për alfabetin e shqipes.
Heqja dorë nga insistimi për alfabetin skolastik dhe pranimi i alfabetit bejtexhi do të rezultonte me hapjen e mësonjëtoreve shqipe gjithandej trojeve tona, madje dhe me mbështetjen e mbrojtjen qeveritare.
Kjo do të thoshte ngritje arsimore dhe kulturore për popullsinë e gjerë, dhe mbi të gjitha krijimi i shprehisë për vajtje të rregullt në një institucion edukues më të gjerë e më të organizuar se sa oda dhe shtëpia tradicionale.
Pa dyshim se rezultatet e këtyre shkollave do të ishin vjelë edhe në fushën e ngritjes dhe fuqizimit të mëtejmë të vetëdijes kombëtare ndër masat e gjera të etnikumit tonë shqiptar…
Po të ndiqej kjo rrugë transitore e alfabetit dhe shkollës shqipe, ngjarjet pasuese nuk do të merrnin kahen dekadente që më pas na e dhuroi lënia e fatit tonë në dorën e historisë…
Dhe në fund fare, pa asnjëfarë paragjykimi, në një moment të përshtatshëm, ashtu siç bëri Mustafa Kamali me atdheun e vet, do gjenim dhe ne një të tillë për të bërë reformat e domosdoshme emancipuese dhe të përshtatshme për kohën, duke përfshirë dhe alfabetin…
Reformat e tilla, që tash veç mund t’i i imagjinojmë si rast utopik, pa mëdyshje do ta gjenin Shqipërinë e pa tkurrur kaq tragjikisht siç është sot, me territorin e saj afërsisht natyral etnik, konkurrente në mesin e fqinjëve të saj, mbase më të fuqishmen e rajonit.
Sigurisht, në këtë mënyrë, nuk do të paraqitej nevoja për të mbetur kaq pa dinjitetshëm në mëshirën e kujtdo aleati, qoftë ai strategjik apo i natyrshëm, e që për fatin e keq të të dyja palëve, edhe aleatët tanë u gjenden përballë furtunës së egër të kohës, e cila i tkurri gati gjer në zhdukje, ashtu sikundër dhe ne…
/Adem Breznica, profesor i historisë/
